راز جاودانگی قرآن کریم چیست؟

در جست­وجوی راز جاودانگی قرآن کریم در مسیر تاریخ، سخن نهایی همۀ پویندگان عرصۀ وحی و مفسّران حقیقی قرآن کریم آن است که خصوصیات خود این کتاب آسمانی، به آن ضمانت‏ بقا بخشیده و در فراز و فرودهای فرسایشی زمان، آن را از کهنگی نجات داده[1]؛ گرچه عوامل دیگری مانند اهتمام مسلمانان به حفظ قرآن کریم نیز در این امر بی­‏اثر نبوده است.

نخستین و مهم­‏ترین نکته در بیان راز جاودانگی قرآن کریم آن است که این متن از خدا است نه ساخته و پرداختۀ عقل بشر. این کتاب از سوی کسی است که به تمام زمان­‏ها، مکان­‏ها، پرسش­‏ها و نیازهای انسان و مخلوقات احاطه دارد و می­‏تواند تا قیام قیامت پاسخ­گوی تمام احتیاجات و سؤالات بشر باشد. بهترین دلیل درستی این سخن، وجود آیات تحدی در قرآن کریم و ناتوانی بشر در آوردن مثل آن است. در واقع این اعجاز، از سوی خدا بودن قرآن کریم را اثبات می‏کند.

در تبیین راز جاودانگی قرآن کریم، خصوصیات و صفات این کتاب آسمانی، از دو منظر درونی و بیرونی قابل بررسی است.

صفات درونی قرآن کریم:

1. اعجاز در بعد لفظ قرآن کریم

بخشی از جاودانگی قرآن کریم، مرهون زیبایی و رسایی وصف­ناپذیر کلماتی است که ساختمان بدیع و بی­سابقه این کتاب آسمانی را به وجود آورده و تمام ادیبان و سخن­سرایان زبردست تاریخ را به ستایش و شگفتی واداشته است. در این گستره می‏ توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف) ژرفایی و حکمت­آموزی واژگان:

گزینش و چینش واژه­‏ها در قرآن کریم در پرتو حکمت و دقّت صورت پذیرفته است[2]؛ مانند کلمه­های صراط و سبل. قرآن کریم وقتی در مقام بیان تنها راه مستقیم هدایت است، کلمۀ صراط را به کار می­‏برد و هر جا سخن از راه‏­های انحرافی است، از کلمۀ سبل استفاده می‏­کند؛ چرا که راه هدایت ‏یکی است و جمع بسته نمی­شود؛ در حالی که راه­‏های ضلالت و گمراهی متعدد است و به صورت جمع می­آید.

ب) نوگرایی سبک، خوش­آوایی ترکیب:

سبک قرآن کریم، نثر متعارف و نیز نظم و شعر نیست؛ ولی ویژگی­های مثبت هر دو را دارد و هر آیه‏ای از موضوعات مختلف سخن می‏گوید. این سبک، تازگی و طراوتی ویژه و انحصاری پدید می­‏آورد؛[3] همانند "وَالطُّورِ * وَکِتَابٍ مَسْطُورٍ * فِی رَقٍّ مَنْشُورٍ * وَالْبَیْتِ الْمَعْمُورِ * وَالسَّقْفِ الْمَرْفُوعِ * وَالْبَحْرِ الْمَسْجُورِ"[4]

ج) لطافت­گرایی خردمندانه و اخلاقی در بیان واقعیت­‏ها:

این نص گرانسنگ در شرح و تبیین حقیقت، از بالاترین قواعد زیباسازی کلام و مفاهمه بهره می­‏برد. قرآن کریم از زیباترین و گیراترین تشبیهات، کنایات، استعارات و تمثیل­‏ها آکنده است؛ اما در عین حال همواره معیارهای اساسی حقیقت­‏گویی، خردمحوری، ارزش­‏های انسانی و اخلاقی را نیز رعایت می‏­کند؛ مانند آیۀ شریفۀ "...هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ..."[5] که در آن هر یک از زوجین به لباس تشبیه شده‏اند. لباس باعث زینت و زیبایی، حیا و عفت، صیانت از تعرض و دستبرد بیگانگان است.[6]

د) بیان مطالب و مسائل مختلف در قالب الفاظ کوتاه و موجز:

نظیر بیان هدایت تکوینی به سوی خوبی­ها و مسئلۀ حب و بغض در راه خدا که اساس ایمان است، در کوتاه­‏ترین عبارت: "و لکن الله حبب الیکم الایمان و زینه فی قلوبکم و کره الیکم الکفر و الفسوق و العصیان‏"[7]

2. اعجاز در بُعد محتوایی قرآن کریم

بی­شک آن­چه در کنار اعجاز لفظی قرآن کریم، در جاودانگی قرآن کریم نقش مهم‏تر دارد، اعجاز در قلمرو محتوا است که شناخت آن به تفکر و تأمل بیش­تر نیازمند است. در این گستره، می‏­توان به موارد مهم زیر اشاره کرد:

الف) هماهنگی با فطرت و سرشت مشترک انسان­ها

برخورداری انسان­‏ها از سرشت طبیعی، غرایز همگون آن­ها را در انگیزه حرکات و تحرکات و نیازمندی­‏های مختلف روانی و جسمانی متحد ساخته است. قرآن کریم در این باره می‏­فرماید: "...فِطْرتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا..." ([با همان] سرشتی‏ که خداوند مردم را بر آن سرشت ‏خلق کرد)[8]، و " ...خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ..." (خداوند شما را از نفس واحد آفرید).[9]

از ویژگی­‏های اساسی قرآن کریم که آن را از تمام نوشته‏­های دیگر ممتاز ساخته، هماهنگی آن با سرشت الهی انسان و پاسخ­گویی به احتیاجات و سؤالات او در تمام اعصار و مکان­‏ها است.

ب) واقع‏گرایی و اعتدال

هنر قرآن کریم در این است که با نگرش واقع­بینانه به حقیقت وجود انسان و سرنوشت وی، اهداف زندگی او را در یک طبقه­‏بندی منظّم مقدماتی، متوسط، عالی و نهایی سامان و انتظام می­‏بخشد تا تمام استعدادهای ذاتی‏اش پرورش یابد و خاستگاه­‏های وجودی‏اش به شیوه‏ای معتدل و هماهنگ ارضا گردد.[10]

ج) پیراستگی از اختلاف و تناقض

از ضرورت­‏های عالم مادّه و طبیعت، تحول و تکامل است. همۀ موجودات این عالم، وجود تدریجی دارند و در ذات خویش همواره، از ضعف به قوّت و از نقص به کمال می­گرایند. انسان نیز در افکار و آثار خویش پیوسته در حال تحول و تکامل است. کتاب آسمانی قرآن کریم با آن ‏که در طول 23 سال، در احوالات و شرایط مختلف (سفر و حضر، مکه و مدینه، جنگ و صلح و سختی و آسانی) برای بیان معارف الهی و تعلیم اخلاق پسندیده و بیان قوانین دینی نازل شده، در اجزا و آیات آن، کم‏ترین اختلاف و تناقضی مشاهده نمی­شود.[11] و این ویژگی منحصر به فرد، به قرآن کریم جاودانگی بخشیده و در بقای ابدی آن نقشی مهم ایفا می­کند.

د) بیان مستحکم­‏ترین راه هدایت

"إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ..." (به درستی که این قرآن به محکم­‏ترین و صحیح­‏ترین راه هدایت می­کند).[12] قرآن و دین اسلام انسان را به راه خیر و سعادت دنیا و آخرتش را تأمین کند؛ فرا می‏­خواند.[13] ارائه مستحکم­‏ترین و صحیح­‏ترین راه هدایت و سعادت، موجب جاودانگی قرآن کریم گشته است.

هـ) معیار تشخیص حق و باطل بودن

"تَبَارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیرًا" (پر برکت است ‏خداوندی که فرقان [جدا­سازندۀ حق از باطل] را بر بندۀ خود نازل کرد تا هشدار­دهنده‏ای برای جهانیان باشد).[14]

«مبین و فرقان‏» دو وصفی است که اوج عظمت قرآن کریم را تا ابد برای عالمیان بیان می­‏کند و به عنوان بارقه‏ای از رحمت و برکت الهی در قرآن عظیم تجلی کرده است و از فیض وجود این کتاب حقیقت و واقعیت، چهرۀ دروغین و حق­نمای باطل در هر زمانی، به ویژه دوران پیچیدۀ معاصر، آشکار می‏­گردد.[15]

صفات بیرونی قرآن کریم:

آن­چه در کشف راز جاودانگی قرآن کریم قابل تأمل است؛ وجود صفات و ویژگی­هایی است که با مطالعه و نگاهی از بیرون به قرآن کریم آشکار می­گردد. در میان این صفات، دو وصف، قابل عنایت است؛

1. معجزۀ فکری:

بر خلاف سایر معجزات انبیا(ع) که از سنخ معجزات محسوس و ملموس بوده و در روزگار حضور خود آن پیامبران رخ داده و اینک اثری از آن­‏ها باقی نمانده است، قرآن کریم (معجزۀ اصلی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم) معجزه‏ای عقلی ـ فرهنگی است که بر حضور پیامبر(ص) مشروط نیست و در همیشۀ تاریخ جاودان و معرف خویش است.[16] چون قرآن کریم معجزه‏ای اندیشه‏ای و عقلانی است، برای ابد ـ تا زمانی ‏که فکر باقی است ـ جاودانه می­‏ماند.

2. خاتمیت قرآن کریم:

"مَا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِکُمْ وَلَکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ..." (محمد(ص) پدر هیچ یک از شما نیست و لکن رسول خداوند و خاتم پیغمبران است...).[17]

پیامبر اکرم(ص)، آخرین پیامبر و رسول الهی در زمین است و شریعت ایشان، کامل­‏ترین دین آسمانی شمرده می­‏شود. از این رو، باید معجزه‏ای ارائه دهد که تا ابد، حقانیت رسالت و کمال دینش را اثبات کند و با بیان قوانین و احکام جاودانه، انسان‏­ها را به سعادت فردی و اجتماعی رهنمون گردد. امام صادق(ع)، در پاسخ کسی که از سبب تازگی قرآن کریم در هر تلاوت پرسیده بود، فرمودند: «زیرا خداوند تبارک و تعالی قرآن کریم را برای زمان خاص و مردم خاصّی قرار نداده است. از این رو، در هر زمانی، جدید و برای هر قومی تازه و دل­پذیر است تا روز قیامت».[18]